Okumak; başka hayatların, insanların, fikirlerin dünyasına yapılan bir yolculuktur, ötekini anlayabilmenin en erdemli yoludur. Ve elbette edebiyatı derinden, yakından okumanın kendimizi ve dünyayı anlamamıza yardımcı olabileceği fikrini savunmamız olağandır. Nitelikli eserlerin derinlemesine okunması yoluyla modern yaşamın çoğu açıdan daha anlamlı kılınabileceğini; romana, şiire, denemeye ihtiyacımız olduğunu, okumanın insancıl ve demokratik bir toplum inşa etmede rol oynadığını anlatmamız da kaçınılmazdır. Zira Frankenstein’dan Harikalar Diyarı'ndaki Alice'e, Dövüş Kulübü’nden Yaşlı Adam ve Deniz’e, Leyla Erbil'in Cüce'sinden Zambra'nın Belgelerim'e dek pek çok metni inceleyerek dilin metaforik işlevi ve edebiyatın demokratik bir toplum inşa etmedeki gücü üzerine düşünebiliriz.

Pek çok yazar da yazma eylemini okumaktan bağımsız düşünmez. Yazmanın temelinde derinden ve eleştirel okumanın önemi büyüktür; çünkü okumak bir yazarın yaşamının yaratıcılık merkezidir. Okumanın hakkını veren çoğu yazar da yazmak, okumak, düşünmek ve yaşamak üzerine yazılar yazar. Okur açısından deneme okumak da, yazarın zengin bir kütüphanenin içinden başka yazarlarla söyleşerek yazdıklarını; hayatın içinden, yazarın kendi hayatıyla, yaşadıklarıyla, çağı ve coğrafyasıyla, görüşleriyle olan hesaplaşmasını; yazarın araştırma, sorgulama, düşünme, düşleme haklarını sonuna dek kullanmasını izlemektir.

Deneme tür ve üslup olarak pek çok türe yaklaşır, bu yüzden de yazılması esasen kolay değildir. Belki de adı bu yüzden denemedir. Deneme yazarken samimi bir üslup kullanırken sohbete, düşüncemizi ortaya koyarken fıkraya, duygularımızdan bahsederken eleştiriye yaklaşma olasılığı daima vardır. Denemeye özgü bir konu yoktur. Düşünsel yanı tabii ki vardır ama yazının konusu yazarın o anda aklına geliveren bir konu görünümündedir. Yazar; öksürmek veya öpüşmek üzerine de, yemek yemek ya da açlık üzerine de yazabilir. Deneme yazarı; olay, olgu, durum ve eşyalarda sıradan insanların göremediği ayrıntıları, incelikleri, güzellikleri, olağanüstülükleri görebilen, düşüncesiyle ve deneyimleriyle onları okuyucular için ilginç görülebilecek şekilde yazıya dökebilen insandır. Ezcümle deneme yazarı farklı bir gözle 'görür'.

Montaigne'den T. S. Eliot'a, Huxley'den Sontag'a M. C. Anday'dan V. Günyol'a, S. Birsel'den B. Karasu'ya nice yazar pek çok farklı konuda denemeler yazmıştır. "Sonra Hayat" adlı deneme kitabıyla 2019 Vedat Günyol Genç Denemeci Ödülü'nü alan, "Parşömen Edebiyat" adlı edebiyat sitesinin 16 yıl boyunca yaşaması için çabalayan Onur Çalı'nın yazdığı denemeler de günümüzün okunması gereken yazılarından. Kendisinin 'günlük - deneme melezi' diye nitelediği "Dünlükler" de ve yakın geçmişte Sia Yayınları etiketiyle raflarda yerini alan kitabı "Gemilerle Seyahat Eden Sözcükler"de yazar; okumak, yazmak, kitaplar, yazarlar, türküler, ergenlik, ilk gençlik, kasaba hayatı vb. konular üzerine odaklanıyor. Aziz Nesin'den Salah Birsel'e, Steinbeck'ten Zambra'ya kadar pek çok yazarın ürettiklerinden yola çıkarak ve bunlara kendi düşüncelerini ekleyerek kitapları, yazarları, çevirmenleri, mekanları farklı bir gözle okumamızı salık veriyor.

Nitelikli okuma oranının oldukça düşük olduğu günümüzde deneme türüne de ilgi epeyce düşük ne yazık ki. Roman her zaman zirvede, öykü ve şiir de hak ettiği değeri görememekte. Fakat deneme diplerde. Deneme okuru çok çok az olunca yazarlar da deneme yazmaya fazla yeltenmiyor. Yazanın okuyandan fazla olduğu şu zamanda okumaya gerek yok diye düşünenlerin de sayısı az değil aslında. Halbuki yazmak için yetenek, çalışmak ve okumak şart. Ve yazma problemini veya okuma eksikliğini denemeler okuyarak çözüme ulaştırabilir insan, bunu da unutmamak gerek. Keşke nitelikli deneme yazanların sayısı artsa diyorum ben de. "Sizi bilmem ama ben bir edebiyatçının deneme de yazmış olanını severim. Yaptığı iş üzerine, yazmak üzerine düşünen yazarları, şairleri çok önemserim" (Çalı, 2023, s.106)

Künye:

- Dünlükler, Onur Çalı, İthaki Yayınları, 2023.

- Gemilerle Seyahat Eden Sözcükler, Onur Çalı, Sia Yayınları, 2023.